روشهای تشخیص محتوای فیک: بررسی نمونه ای اعتراضات سال 96 ایران

محتواهای فیک (Fake)، دستکاری شده، جعلی، غلط انداز یا بدون سند درحال درنوردیدن فضای مجازی است. جالب اینجاست که تحقیقات مجله Science نشان می‌دهد سرعت دست به دست شدن فیک نیوز ها بیشتر از خبرهای واقعی است! اما یکی از بسترهای مهم انتشار چنین نوع از محتوا زمان وقوع تحولات، اعتراضات یا منازعات سیاسی است. چراکه در این فضا، کاربران دو دسته شده و به هر نوع «شبه‌خبر» ولو فیک اما موافق جریان خود علاقه زیادی نشان می‌دهند و آنرا منتشر می‌کنند. در حالی که باید توجه داشت اینگونه محتواها چه تبعاتی اجتماعی با خود به همراه دارند… تحریک اذهان و برانگیختن خشم عمومی، پیگیری مطالبات را از روند منطقی و موثر خود خارج کرده و تبدیل به بازی سیاسی صاحبان قدرت می‌کند.

لذا همه ما، فارغ از هر نوع گرایشی، دربرابر انتشار – خواسته یا ناخواسته – محتوای فیک مسئولیم و باید برای پاکسازی فضای مجازی از این نوع مطالب جعلی تلاش کنیم. اینجاست که لازم به نظر می‌رسد عموم کاربران به تفکر انتقادی و روش های شناسایی محتوای فیک مسلح شوند…

اما قدم اول این مسلح شدن، حساسیت پیدا کردن نسبت به محتوای فضای مجازی است. باید بپذیریم که فیک نیوز از آنچه می‌پنداریم به ما نزدیک تر است و هیچ کس – از عوام تا خواص – از آن در امان نیست! (رجوع کنید به پست «سوتی عجیب معصومه ابتکار در توییتر») لازم است پیش از به اشتراک گذاشتن هر پستی، نقادانه آنرا مورد بررسی و صحت سنجی قرار دهیم. مقاله زیر بررسی جالبی از سایت bellingcat درباره صحت سنجی عکسها و ویدیوهای جعلی منتشر شده در ایام اعتراضات دی سال 96 ایران است.

جمهوری اسلامی ایران شاهد عظیم‌ترین تظاهرات ضدّدولتی از زمان اعتراضات به انتخابات ریاست‌جمهوری 2009 (1388) است. می‌توان از رسانه‌های اجتماعی، به درکی از این موضوع رسید؛ مثلاً با جستجو در توییتر برای یافتن پرتکرارترین هشتگ به زبان انگلیسی و فارسی: #IranProtests و #اعتراض_سراسری.

در سوی دیگر، فیلم‌های موجود در رسانه‌های اجتماعی راه خوبی برای رسیدن به درک بهتر از اتفاقاتی است که در ایران جریان دارند. اما همان‌طور که الکساندر کلارکسون (Alexander Clarkson؛ نویسنده کانادایی)، در سخنرانی خود در کالج کینگ لندن اشاره کرد، فضای دیجیتالی خشن حاکم بر ایران (مثل فیلتر کردن و حذف کانال‌های تلگرام) می‌تواند به این معنا باشد که تمرکز برای انجام تجزیه‌وتحلیل براساس فیلم‌های منتشر شده، ممکن است باعث شود نه ساعت‌ها، که حتی روزها از سرعت رخدادهای بیرونی عقب‌ بمانیم! چراکه در میان انبوه فیلم‌های درست از اعتراضات ایران، بخشی از آنها ویدیوهای فیک و جعلی هستند و ما برای داشتن تحلیل صحیح‌تر از اوضاع ایران، لازم است فیلم‌هایی را که برچسب اشتباه خورده و به غلط به ایران منسوب شده‌اند را بشناسیم.

البته اساسا شناسایی یک محتوای جعلی همیشه سخت و زمانبر نیست. به چند نمونه زیر توجه کنید:

تصویر اعتراضات یا صحنه فیلم سینمایی؟

توییت زیر عکسی از یک زن محجبه را نشان می‌دهد که لگدی در هوا به گروهی از پلیس‌های ضدّ شورش می‌زند. عنوان «Iran» برای این توییت درج شده است. همین عکس توسط سایت‌هایی مثل GreenLeft.org (یک هفته‌نامه استرالیایی) هم به اشتراک گذاشته شده است و در آن ادعا شده مربوط به تظاهرات فعلی ایران است.

اما یک جستجوی تصویری معکوس ساده نشان می‌دهد که این عکس جدیدی نیست! یکی از نتایج گوگل به مقاله‌ی مشرق نیوز در سال 2014 رسید که نشان می‌دهد این تصویر مربوط به سکانسی از یک فیلم سینمایی ایرانی به‌ نام «قلاده‌های طلا» است، نه تصویر تظاهرات فعلی ایران! (رجوع کنید به «جدیدترین تصاویر از سیاسی‌ترین فیلم تاریخ ایران» در رجا نیوز)

(نکته جالب دیگر اینکه سایت greenleft در ابتدا عکسی را به عنوان پیش مقاله پست خود قرار داده بود که عنوان مقاله و توضیح زیر تصویر برای مخاطب برداشت را ایجاد می‌کند تصویر مربوط به معترضان ضدحکومتی است. در حالی که عکس مربوط به راهپیمایی موافقین حکومت در 30 دسامبر (9 دی) می‌باشد)

البته عمران فروز (Emran Feroz)، ژورنالیستی که این عکس را توییت کرده است بعدتر گفت که از تعلق داشتن این تصویر به یک فیلم آگاهی داشته است! وی این عکس را در فیدهای رسانه‌ی اجتماعی دوستان ایرانی‌اش دیده بوده که مثل خودش، «آن را به‌صورت نمادین منتشر کرده بودند». بااین‌وجود، عمران فروز بابت توییت گمراه‌کننده‌اش (69 ریتوییت و 100 لایک) عذرخواهی کرد.

فیلم تظاهرات 300 هزار نفری

نمونه دوم، فیلمی است که توسط یک کاربر توییتر با نام کاربری @KamVTV – که در حوزه تولید گزارش‌های رادیویی سیاسی فعالیت می‌کند – به اشتراک گذاشته و ادعا می‌کند «300،000 معترضی» را نشان می‌دهد که در حال راهپیمایی «برای دموکراسی در ایران» هستند.

اما برای تشخیص فیک بودن این ویدیو کافیست به عنوان یا نام کسی که آن را بارگذاری کرده است دقت کنید! (BAHRAINDOCTOR بالای ویدیو را دیدید؟!)

این فیلم مربوط به «راهپیمایی تجدید میثاق با شهدا» (به عربی: مسیرة‌الوفاء للشهداء) در روز 22 فوریه 2011 در مانامای بحرین است که در جریان خیزش بحرین روی داد و ده‌ها هزار نفر در آن شرکت کرده بودند. در فیلم مذکور، به‌وضوح پرچم بحرین نیز دیده می‌شود.

البته جالب اینجاست که این توییت (که 18 هزار نفر ریتوییت‌کننده و 31 هزار نفر لایک‌کننده را گمراه کرده!) کماکان در زمان نگارش این مقاله موجود بود و حذف نشده است!

اعتراضات در کردستان / بوینس آیرس

سومین توییت (که البته بعدا حذف شد اما همچنان در برخی اکانت‌ها موجود است)، فیلم دیگری است که ادعا می‌کند ده‌ها هزار نفری را نشان می‌دهد که در کردستان «علیه رژیم ایران به پا خاسته‌اند».

اما یک سرچ ساده نشان می‌دهد این فیلم مربوط به اعتراضات در پایتخت آرژانتین، بوئنوس‌آیرس، در اوایل دسامبر 2017 را است. (حتی می‌توانید صدای مردم را در فیلم بشنوید که به زبان اسپانیایی صحبت می‌کنند.)

تظاهرات مخالفان حکومت یا راهپیمایی حامیان؟

چهارمین و آخرین توییتی که بررسی کردیم توسط مدیر دیده‌بان حقوق بشر، کنت راث (Kenneth Roth) منتشر شده و می‌گوید «ایرانیان که هیچ گزینه‌ای برای رأی دادن به رهبر خود ندارند، به خیابان‌ها آمده‌اند تا او را وادار به کناره‌گیری کنند.»

بااین‌وجود، بازهم، یک جستجوی بر اساس عکس، ما را به این نتیجه می‌رساند که تصویر ضمیمه مربوط به راهپیمایی حامیان حکومت ایران در تهران است نه مخالفان آن. (عکس مذکور در پیش مقاله یک پست از سایت Times آمده است و در آنجا به این موضوع تصریح شده است.)

البته در اینجا نیز باید توجه داشت که هر چند راث در توییت خود لینک پست مذکور از سایت Times را هم آورده، و هیچ ادعایی هم درمورد تصویر نکرده است، اما توییت او آنقدر گمراه‌کننده بود که وی مجبور به حذف آن شد!

جمع‌بندی؛ ترفندهایی برای اعتبارسنجی فیلم

لزوم مقابله با انتشار و گسترش محتوای فیک امری جدی، ضروری و همگانی است.

عمران فروز (کاربری که توییت با تصویر فیلم قلاده‌های طلا را منتشر کرده بود) بعد از پذیرش اشتباهش در زیر توییت خود کامنت گذاشت و به Bellingcat گفت: «این عکس نشان می‌دهد که مردم، و به‌خصوص ژورنالیست‌ها و فعالان فضای مجازی باید در رسانه‌های اجتماعی بسیار هوشیار و مراقب باشند… چراکه همواره افراد بسیاری وجود دارند که منتظر مطالب اشتباه یا غلط‌ اندازی از این دست هستند تا از آن در جهت منافع خود بهره‌برداری کنند.»

و این سوء استفاده رسانه‌ای – عمداً یا غیر عمد – واقعاً اتفاق می‌افتد. مثلاً بعداً مشخص شد فیلمی که شبکه‌ی عمومی تلویزیون آلمان به‌نام ZDF پخش کرد و ادعا کرده بود مربوط به اعتراضات ضد حکومیتی سال 2017 ایران است، راهپیمایی حامیان حاکمیت این کشور است. (هرچند این شبکه فردای آن از این بابت عذرخواهی کرد اما هنوز توسط بلاگ‌های تحلیلگر بابت این اتفاق سرزنش می‌شود.) مشابه همین مورد درباره شبکه tvp لهستان نیز وجود دارد.

و یا نمونه دیگر تصویر توییت زیر است که کاربری به نام Majid Hakki آنرا درباره جنگ سایبری و پروپاگاندای رژیم ایران منتشر کرده است. اما کاربر دیگری به نام Collin Anderson آنرا صحت سنجی کرده و می‌گوید این تصویر مربوط چین است، نه مامور سایبری ایران.

به نظر می‌رسد محتوای فیک و دستکاری شده به همه جا رسوخ کرده است. و  دقیقاً به همین علت، صحت سنجی تصاویر و فیلم‌ها پیش از انتشارشان بسیار اهمیت دارد؛ چراکه هر چند انبوهی از فیلم‌های معتبر هم از تظاهرات ضدّحکومتی ایران وجود دارد اما انتشار محتواهای فیک و غلط متوقف نخواهد شد.

روشهای شناسایی محتوای فیک

1. تشخیص تصویر جعلی

همیشه جستجوی معکوس عکس را هم با گوگل و هم با Yandex انجام دهید تا ببینید که عکس موردنظر پیش از این نیز در جایی منتشر شده یا نه. افزونه‌ی RevEye برای کروم و فایرفاکس، به شما امکان می‌دهد که روی هر تصویری راست کلیک کرده و فوراً جستجوی معکوس تصویر را انجام دهید. فقط چند ثانیه زمان می‌برد.

2. تشخیص ویدیو جعلی

همیشه جستجوی معکوس تصویر برای نماهای فیلم را با Amnesty’s YouTube DataViewer انجام دهید. برای دانلود فیلم از توییتر می‌توانید از سایت downloadtwittervideo.com از این سایت دانلود کرده و در یوتیوب بارگذاری نمایید تا از این ترفند استفاده کنید. البته در پست‌های بعدی توضیحات بیشتری درباره روش‌های جستجو بر اساس ویدیو و فیلم برای شناسایی ویدیوهای جعلی معرفی خواهیم کرد.

3. شناسایی موقعیت

با دو روش قبلی نشد؟! سعی کنید مکان جغرافیایی فیلم را پیدا کنید. ادعا شده در کجا فیلم‌برداری شده است؟ آیا می‌توانید با استفاده از عکس‌های مرجع و تصاویر ماهواره‌ای صحت این ادعا را بسنجید؟