کریستوف هاملمن، نماینده WHO در ایران، واقعاً کیست؟!

در هفته‌های اخیر که کشور در همه‌ی ابعاد درگیر بحران ایجاد شده حاصل از شیوع ویروس کرونا بود، خبری با یک تیتر جنجالی به نقل از یک مقام خارجی در رسانه‌های داخلی دست به دست شد: «دکتر هاملمن، نماینده سازمان بهداشت جهانی (WHO)، پس از بازدید از بیمارستان‌ها و شرکت در جلسات مدیریت بحران ابراز کرد که از کیفیت امکانات PHC (Primary Health Care؛ مراقبت‌های بهداشتی اولیه) در ایران شگفت زده شده است!»

‌این جمله آنقدر عجیب و غیرمنتظره است که تقریبا اغلب رسانه‌های داخلی با ذوق‌زدگی آنرا بازنشر دادند؛ هاملمن حتی به برنامه «تیتر شب» شبکه خبر سیما هم دعوت شد و در آن حضور یافت!

اما در آن سوی ماجرا، تعریف و تمجید هاملمن هیچ‌جوره با تجربه اغلب ما از برخورد با نظام سلامت انطباق که هیچ، حتی تضاد هم دارد!

لذا به این بهانه کنجکاو شدیم تا بدانیم اصلاً آقای دکتر کریستوف هاملمن (Christoph Hamelmann) کیست؟!

کریستوف هاملمن کیست؟

تحصیلات

دکتر کریستوف هاملمن (Dr.Christoph Hamelmann) نماینده فعلی سازمان بهداشت جهانی در ایران و مشاور ارشد «بهداشت و توسعه جهانی» با سابقه تحصیل در رشته‌های پزشکی، اقتصاد، زیست شناسی مولکولی، اپیدمیولوژی و مدیریت سیستم است.

آنطور که آقای هاملمن در صفحه خود در لینکدین اظهار کرده است، وی در دانشگاه‌های مختلفی در آلمان و انگلیس مشغول به تحصیل بوده است:

سوابق کاری و مسئولیت‌ها

از حیث سابقه کاری، هاملمن شخص بسیار با تجربه‌ای به نظر می‌رسد. در چهار قاره (اروپا، آسیا، آفریقا و آمریکا) فعالیت داشته است و طبق آنچه خودش در صفحه لینکدین درباره خودش نوشته، سابقه فعالیت یا مشاوره در تقریبا همه نهادهای زیرمجموعه سازمان ملل را دارد؛ WHO, UNDP, UNFPA, UNICEF, UNHCR, UNODC, UNAIDS.

او از سال 2016 تا سال 2018 «رئیس دفتر اروپای سازمان بهداشت جهانی برای سرمایه‌گذاری در بهداشت و توسعه» بوده است و بعد از آن در سال 2018 به طور رسمی نماینده نماینده سازمان بهداشت جهانی در ایران شده است.

هاملمن پیش از این و در سال 2011 تا 2016 سرپرست تیم منطقه‌ای HIVی اروپا و آسیای میانه از طرف برنامه پیشرفت و توسعه ملل متحد (UNDP؛ United Nations Development Programme) بوده است. برنامه UNDP یک مرجع ایجاد شده توسط سازمان ملل متحد است که عمدتاً روی کاهش فقر، ایجاد دولت‎های دموکراتیک، آموزش راه‌های پیشگیری از بیماری‌هایی نظیر ایدز، حفظ محیط‌زیست و انرژی، مقابله با بحران‌ها و بازسازی و اصلاح کشورها در این زمینه تمرکز دارد. UNDP، همچنین کشورها را در مورد حمایت از حقوق بشر و پررنگ‌تر شدن حضور زنان در تمامی برنامه‌ها تشویق می‌کند.

اما موضوع زمانی جالب می‌شود که در سابقه کاری ایشان، پنج سال فعالیت در سازمان FHI 360 نیز دیده می‌شود… یعنی از سال 2011 تا 2016 که نماینده FHI در نیجریه بوده است. اما FHI…

FHI360 چیست؟

FHI 360 (مخفف (Family Health International یک سازمان غیرانتفاعی توسعه انسانی مستقر در کارولینای شمالی امریکا است. این سازمان در سال 1971 تأسیس شده و گستره فعالیت آن بیش از شصت کشور جهان را در برمی‌گیرد. حوزه تخصص این سازمان، پروژه‎های تنظیم خانواده و کنترل جمعیت و بهداشت باروری است. در سال 1986، این سازمان اقدام واکنش جهانی در برابر HIV / AIDS را در نیجریه آغاز کرد.

اما بررسی سوابق FHI نشان می‌دهد این سازمان غیرانتفاعی ارتباط تنگاتنگی با USAID و WHO دارد و تقریبا در هر نقطه‌ای که ‌USAID یا WHO حضور داشته‌اند، FHI نیز حاضر بوده است. این موضوع در زمان حضور هاملمن در نیجریه نیز صادق است (رجوع کنید به گزارش وزارت بهداشت نیجریه از همکاری با USAID و FHI 360 و گزارش USAID از فعالیت‌های این سازمان در نیجریه). در این دوره هاملمن همکاری گسترده‌ای با USAID (The United States Agency for International Development؛ اداره توسعه بین‌المللی ایالات متحده) داشته است، به طوریکه او در این سال‌ها با دریافت بودجه 450 میلیون دلاری از USAID و سازمان‌های دیگر به توسعه‌ی اهداف خاصی در نیجریه مشغول می‌شود…

اما همه ماجرا به USAID ختم نمی‌شود. کریستوف هاملمن پیش از اینکه همکاری خود را با این سازمان شروع کند، مشاور ارشد فنی UK Aid در فاصله سال‌های 2002 تا 2006 بوده است!

به گواه GOV.uk (مرجع اطلاع‌رسانی حکومت انگلستان) UK Aid در واقع نام دیگر اداره توسعه بین المللی (DFID؛ Department for International Development) یک بخش از «وزارت امور خارجه انگلستان» است که وظیفه اجرای کمک‌های خارج از کشور را بر عهده دارد. آنچه به عنوان به حداقل صورت رسمی از محورهای فعالیت DFID اعلام شده حوزه‌های مربوط به آموزش، بهداشت، خدمات اجتماعی، تأمین آب و فاضلاب، دولت و جامعه مدنی، حفاظت از محیط زیست، تحقیقات و کمک‌های بشردوستانه است. بودجه این اداره به طور متوسط چیزی در حدود 10 میلیارد پوند در سال بوده است. هر چند پایگاه انگلیسی تلگراف از افزایش بودجه این سازمان به 14.1 میلیارد پوند (= 72.837.473.184.000 تومان) در سال 2017 خبر داده است و انتقاداتی نیز درباره نحوه هزینه آن وجود دارد.

اما اکنون که با سوابق و گستردگی روابط و فعالیت‌های هاملمن آشنایی مختصری پیدا کردیم، به مسئله اصلی برگریدیم. آن چیزی که برام ما مهم است این است که بدانیم توجه این مقام بین‌المللی به مسئله مراقبت‌های اولیه بهداشتی (PHC) در ایران از چه جهتی است؟

بازگشت به صورت مسئله: PHC در ایران

هاملمن در چهارم مارس در توئیتی نوشت: «قدرت اصلی بخش بهداشت ایران PHC (مراقبت‌های بهداشتی اولیه) است. می‎توان این توان را برای قطع به موقع زنجیره انتقال کرونا ویروس بسیج کرد.»

اما PHC چیست؟ تعریف PHC یا مراقبت‌های بهداشتی اوليه در سایت سازمان بهداشت جهانی (WHO) اینگونه آمده است: «مراقبت‌های اصلی در زمينه بهداشتی كه بايد برای همه افراد و خانواده‌های جامعه قابل دسترس باشند. اين خدمات بخش اساسی نظام بهداشتی و توسعه اقتصادی اجتماعی كشور را تشکیل می‌دهد. مراقبت‌های بهداشتی اوليه، اولين سطح تماس فرد، خانواده و جامعه با نظام بهداشتی آن كشور بوده و خدمات را تا حد ممكن به جايی كه مردم در آن كار و زندگی می‌كنند می‌برد.» لذا آنطور که به نظر می‌رسد اتکای اصلی مفهوم PHC بر مسئله «عدالت در توزیع خدمات بهداشتی» است.

آیا واقعا PHC در ایران «شگفت‌آور» است؟!

سازمان بهداشت جهانی WHO در سال 2008 گزارشی درباره وضعیت PHC در ایران منتشر کرد و از واژه‌ی “incredible masterpiece” به معنی «شاهکار شگفت‌انگیز» برای توصیف وضعیت مراقبت‌های اولیه در ایران استفاده کرده است! اما کدام اقدام ایران برای WHO اینقدر «شگفت‌انگیز» بوده است؟

در ادامه گزارش سازمان بهداشت جهانی درباره وضعیت مراقبت‌های بهداشتی اولیه در ایران آمده است:

«ایرانیان درهای سلامت را به روی همه‌ی افراد جامعه باز کرده‌اند. خانه‌های بهداشتی ایران که در میان جنگ با عراق گسترش یافت، خدمات اساسی بهداشتی را در این کشور گسترش داده است تا جاییکه فقیرترین و دورترین نقاط ایران نیز از این خدمات بهره‌مند هستند.

هرچند برخی کارشناسان که زیرساخت این طرح را بلندپروازانه و تامین کارمندان بهداشت برای آنرا فاقد قابلیت اجرایی می‌دانستند، اما به لطف این طرح بیش از 90٪ از 23 میلیون نفر جمعیت روستایی جمهوری اسلامی ایران اکنون به خدمات درمانی رایگان دسترسی دارند.

دستاوردهای این طرح شامل کاهش مرگ و میر در نوزادان و زنان باردار، مقابله با بیماری‌های مُسری، افزایش هشت ساله امید به زندگی از 63 در سال 1990 به 71 سال است. همچنین، مراقبت‌های بهداشتی اولیه (PHC) مرگ و میر نوزادان را نیز کاهش داده است.

رویکرد مراقبت‌های بهداشتی اولیه این بود که کشورهای حاضر در اجلاس بیانیه‌ی آلما-آتا (Alma-Ata) در سال 1978، برای رسیدن به هدف «سلامت برای همه مردم در برابر انتقال بیماری‌های مزمن» از خدمات مراقبت‌های بهداشتی اولیه بهره‌مند شوند که ایرانیان با خانه‌های بهداشت از پیشگامان مراقبت‌های بهداشتی اولیه بود و در مهار بیماری‌های مسری خوب عمل کرد.»

در واقع به نظر می‌رسد آنچه این سازمان را به تحسین ایران واداشته است، برنامه ایران برای توزیع مناسب مراقبت‌های اولیه بهداشت و نزدیک کردن سطح PHC در روستاها به شهرها است.

اما سوال اینجاست که آیا هدف این سازمان واقعا تحسین ایران و تشویق سایر کشورها به الگوبرداری بوده یا ایجاد روزنه‌ای برای نفوذ به یکی از حساس‌ترین نقاط کشور است…؟ برای پاسخ به این سوال ابتدا بررسی سطح نظام پزشکی و درمانی ایران در دنیا پرداختیم.

سطح نظام بهداشت و درمان ایران چگونه است؟

در ابتدای بررسی
برای پاسخ به این سوال، به پایگاه اینترنتی worldpopulationreview رسیدیم که در آن در رتبه‌بندی نظام‌های سلامت جهان، ایران را در بین 149 کشور مورد بررسی در جایگاه 93ام ذکر شده است.

اما دو نکته عجیب درباره این سایت وجود دارد:

• اول آنکه منبعی که این سایت رتبه بندی خود را به آن ارجاع داده مقاله‌ای از سایت usnews است، اما در کمال تعجب در این سایت هیچ مطلبی درباره رتبه‌بندی سلامت جهانی وجود ندارد و فقط رده‌بندی ایالت‌های آمریکا مشاهده می‌شود.
  
• مورد بعدی درباره خودِ رده‌بندی ارائه شده در این سایت است. در حالی که در نگاه اول به اینطور به نظر می‌رسد که این رده‌بندی مربوط به سال 2020 است که پس از کمی بررسی مشخص می‌شود رتبه کشورها در آن انطباق نعل به نعل با رده‌بندی صورت گرفته توسط WHO برای عملکرد کلی نظام‌های سلامت در سال 2000 دارد و تنها جمعیت کشورها ( … by Population 2020) به روز شده است، نه پیشرفت کشورها در حوزه سلامت و بهداشت!
  

این موارد صحت اطلاعات این سایت را شدیداً زیر سوال می‌برد و حتی به فرض درستی، اطلاعات این رده‌بندی مربوط به 20 سال پیش است و چندان قابل استناد نیست.

رتبه‌بندی دیگری که در این زمینه یافت شد، گزارشی بود که پایگاه آمریکایی بلومبرگ (Bloomberg) در سال 2016 درباره رده‌بندی کارآمدترین نظام‌های سلامت و درمان در دنیا ارائه کرده است. جالب اینجاست که در این رتبه‌بندی ایران با 22 رتبه ارتقا نسبت به سال 2009، حائز جایگاه 30 ام است؛ یعی جایی بالاتر از بلژیک (رتبه 36)، آلمان (رتبه 39) و آمریکا (رتبه 50)!

البته شاخص‌های این رده‌بندی هم محل بحث است. چراکه در رده‌بندی دیگری که پایگاه بلومبرگ سال بعد از آن درباره «سالم‌ترین کشورهای جهان» منتشر کرده، اصلا اسمی از ایران نیاورده است!

اما با همه این اوصاف، حالا مهمترین سوال این است که «چرا نماینده سازمان بهداشت جهانی – که یک نیروی خدوم با تجربه کار در UK Aid و FHI 360 و همکاری با USAID است! – اینگونه از ایران تعریف و تمجید می‌کند؟!»

برای پاسخ به این سوال، به طور خاص به دنبال جایگاه ایران در رتبه‌بندی‌های بین‌المللی PHC (مراقبت‌های بهداشتی اولیه) بودیم که به یک سند مهم در زمینه جایگاه PHC ایران و منتشر شده در سال 2019 برخورد کردیم.

این سند حاکی از آن است که سازمان بهداشت جهانی از سال 2018، ایران را به عنوان مطالعه موردی (Case study) در زمینه PHC در برنامه‌های خود قرار داده است… (کشورهای دیگری مثل اندونزی و چین نیز وضعیت مشابه ایران دارند)

PHC و سند توسعه پایدار 2030

اما بخش جذاب ماجرا اینجاست؛ خوب است بدانید
PHC یکی از مهمترین اهداف تحقق سند توسعه پایدار 2030 (The 2030 Agenda for Sustainable Development) است. موضوعی که اتفاقا در گزارش فوق نیز به آن اشاره شده و از نقش مراقبت‌های بهداشتی اولیه در دستیابی به اهداف توسعه پایدار و استانداردهای برنامه 2030 سخن به میان آمده است…!

علاوه بر این، در این سند به کرات بیان شده است که بیانیه اجلاس آستانه برای مراقبت‌های اولیه سلامت، یک نگاه روشن و آینده‌نگر از اجرای PHC دارد که متناسب با «چشم‌انداز برنامه توسعه پایدار 2030» است. البته در اینجا لازم به ذکر است که بحث درباره ماهیت سند 2030 مفصل و خارج از مسئله مورد بررسی در این گزارش است. مسلما همه اهداف این سند را نمی‌توان در نگاه اولیه خطرناک به حساب آورد اما وقتی صراحتاً ایران در راستای نیل به اهداف این سند تحت مطالعه موردی سازمان‌های بین‌المللی قرار می‌گیرد، احتمال اجرای پنهان و بی‌سر و صدای سایر اهداف نیز به دور از ذهن نیست. (برای آشنایی با اهداف سند 2030 و تحلیل مختصر بر آن به مقاله کوتاه «تحلیلی بر دستور کار ۲۰۳۰ سازمان ملل متحد برای توسعه پایدار» نوشته شارون اسلاتر رجوع کنید.)

اما همان‌طور که گفتیم، سند فوق اشاره به بیانیه اجلاس آستانه برای مراقبت‌های اولیه سلامت دارد. سوال اینجاست که اجلاس آستانه چیست و ارتباط آن با نقش سازمان بهداشت جهانی در ایران چیست؟

سند 2030، اجلاس آستانه و ایران

به نقل از سایت موسسه ملی تحقیقات سلامت جمهوری اسلامی ایران، کنفرانس جهانی «مراقبت‌های اولیه سلامت، از {اجلاس} آلماتا به پوشش همگانی سلامت و اهداف توسعه پایدار» در آستانه قزاقستان در تاریخ ۲۵ و ۲۶ اکتبر سال ۲۰۱۸ میلادی برگزار شده است. در این کنفرانس، که 40 سال بعد از اجلاس آلماتا برگزار شد، بیانیه جدید در راستای بیانیه آلماتا، با اسم «بیانیه آستانه» منتشر شد.

در بیانیه این اجلاس مجدداً بر تعهدات بیان شده در بیانیه‌ی ایده‌آل‌گرا و افق‌اندیش آلماتا 1978 و اهداف توسعه‌ی پایدار 2030 و تحقق شعار «سلامت برای همه» تأکید شد.

جالب اینجاست که حضور ایران در این اجلاس با عالی‌رتبه‌ترین مقام حوزه بهداشت کشور یعنی دکتر قاضی‌زاده هاشمی، وزیر وقت بهداشت، انجام شد!

لذا اکنون سوالات بسیاری مطرح می‌شود:

– اول اینکه آیا بعد از این اجلاس است که ایران به عنوان کِیس اِستادی PHC در جهان انتخاب می‌شود یا این اتفاق در فوریه سال 2018 و درست با ورود کریستوف هاملمن به عنوان نماینده WHO به ایران صورت پذیرفته و یا حتی قبل از اینها بوده و اصلا دکتر هاملمن برای نظارت و اجرای این مطالعه موردی به ایران آمده است…؟

– دوم اینکه با توجه به تاکید بیانیه این اجلاس بر حرکت به سمت سند توسعه پایدار 2030، آیا ایران در این اجلاس تعهدی برای قدم گذاشتن در این سند داده است و همکاری در این زمینه آغاز شده است؟!

– و سوم اینکه آیا استعفای آقای وزیر در اعتراض به نیاز برای تامین بودجه‌ی بیشتر در حوزه سلامت آن‌هم دو ماه بعد از این اجلاس، به این مسائل مربوط بوده است یا خیر؟!

اما فارغ از این سوالات – که پاسخ به بعضی از آنها از حیطه اوسینت و کارآگاهی در داده‌های آزاد خارج است – آیا حضور دکتر هاملمن در ایران نشانه‌هایی از نفوذ و یا اجرای سند 2030، به خصوص در وضعیت بحرانی حاصل از شیوع ویروس کرونا به همراه دارد؟!

هاملمن در ایران

برای پاسخ به این سوال، مصاحبه‌ای از آقای هاملمن با شبکه CBS کانادا را در رابطه با سیستم سلامت و بهداشت ایران را که در رسانه‌های داخلی نیز بازتاب داشت مورد بررسی قرار دادیم تا ببینیم ماموریت هاملمن در ایران چیست؟

در این مصاحبه هاملمن تاکید می‌کند که ایران در PHC بسیار قوی است (و البته این تعریف احتمالا به صورت غیرمستقیم یک حُسن سابقه هم به خاطر حضور دو ساله او در ایران حساب می‌شود!) اما در ادامه می‌گوید ایران برای بهبود اوضاع «احتیاج به کمک خارجی و همکاری با سازمان‌های بین‌المللی دارد» و البته «شرایط سیاسی این کشور این موضوع را دشوار کرده است».

 

با این حساب، این سوال مطرح می‌شود که آیا منظور او از همکاری با سازمان‌های بین‌المللی، همان USAID و UKAID و FHI 360 است؟! آیا او که سابقه‌ی همکاری با هر سه سازمان مذکور را دارد، ماموریت 450 میلیون دلاری‌ای مشابه تجربه‌اش در نیجریه برای ایران به عهده دارد؟! یا اینکه این نوعی منوط کردن خواسته دولت ایران مبنی بر رفع تحریم‌ها و تسهیل در کمک‌های بین‌المللی برای مقابله با کرونا به تغییر در «شرایط سیاسی ایران» است…؟

اما آیا هم‌اکنون ردپایی از حضور مستقیم یا نیابتی USAID و شرکا در ایران وجود دارد؟

سرنخ این سوال شاید در این گزاره از مصاحبه هاملمن باشد که بیان می‌کند «موسسه رابرت کخ» نیز در ایران با او همکاری ‌می‌کند…

«موسسه رابرت کخ» (Robert Koch Institute) یک نهاد تحقیقاتی در حوزه پیشگیری و درمان مرتبط با دولت فدرال آلمان است. البته همکاری این موسسه در سطح روابط بین‌المللی با ایران به تنهایی موضوع عجیبی نیست.
و البته تازه‌ترین همکاری موسسه رابرت کخ با WHO ایران چندان دور هم نیست؛ ارسال کمک و کیت‌های تست ویروس کرونا! موضوعی که هاملمن در یکی از توییت‌های خود در موقع دریافت این محموله به آن اشاره کرده است.

اما ماجرا زمانی بودار می‌شود که در بررسی سوابق موسسه رابرت کخ در می‌یابیم این موسسه اولاً یکی از مشارکت‌کنندگان اصلی در برنامه‌های WHO در اروپا است؛ ثانیاً همکاری‌های گسترده‌ای با USAID و UKAID دارد… (برای نمونه: اینجا، اینجا و اینجا) و البته فراموش نکنید هاملمن هم سابقه حضور در هر سه موسسه را دارد! (رجوع کنید به سوابق کاری وی در ابتدای گزارش)

اما حالا که وجه ابهام‌برانگیز حضور هاملمن در ایران مشخص شد، بد نیست نگاهی دقیق‌تر به محموله کمک برای مقابله با کرونا که او در توییت‌های متعدد آنرا بازتاب داده بود بیاندازیم.

محموله کمک مقابله با کرونا

هاملمن برای تشکر از ارسال این کمک‌ها به صورت خاص
سازمان‌های WHO Iraq، WHO شرق مدیترانه و دولت امارات را در توییت‌های خود (اینجا، اینجا و اینجا) منشن کرده و از آن‌ها بابت ارائه این کمک تقدیر نموده است. لذا در ادامه بررسی، به دنبال ردگیری این کمک‌ها در نهادهای نام برده رفتیم و در این جستجو به سند عجیبی از یکی منابع مالی WHO عراق برخورد کردیم. طبق این سند، عربستان سعودی، عنایت ویژه‌ای در سال‌های اخیر به نهادهای بین‌المللی حاضر در عراق، از جمله WHO دارد…!

این سند که مشخصا به کمک‌های عربستان به عراق در سال 2014 پرداخته است نشان می‌دهد سعودی‌ها در این سال مجموعاً 500 میلیون دلار (نزدیک به 7 هزار میلیارد تومان) کمک نقدی به تعداد زیادی از سازمان‌های بین‌المللی مستقر در عراق از جمله سازمان بهداشت جهانی (WHO) پرداخت کرده‌اند! (مشابه همین عدد، در گزارش کمک‌های عربستان به عراق در سال‌های بعد نیز دیده می‌شود؛ مثلا.)

جالب اینجاست که این سند به طور خاص به 60 نفر «شريك منفذ» (شریک اجرایی) اشاره می‌کند و البته هیچ نامی از آنها نمی‌برد. اینکه این افراد چه کسانی هستند در این مقطع برای کشور ما اهمیت فراوانی دارد. آیا ممکن است دکتر هاملمن یکی از این افراد باشد؟!

---

پی‌نوشت 1: درباره رده‌بندی‌ نظام های بهداشت و سلامت این گزارش و این نیز قابل تامل است. هرچند تفاوت نسبتا زیاد رتبه کشورها در هر یک از رده‌بندی‌ها با یکدیگر اعتماد به آنها را کاهش می‌دهد.

پی‌نوشت 2: این گزارش صرفا گشت و گزاری در داده های آزاد سطح وب بوده است و در مقام محکوم کردن کسی نیست. هرچند فارغ از اینکه عمده بودجه سازمان بهداشت جهانی توسط امریکا، انگلیس، آلمان و فرانسه تامین می‌شود (و ساده لوحانه است که فکر کنیم این حجم از کمک مالی بی چشم‌داشت باشد) اما سابقه ای که از این نهاد در وقایعی چون ماجرای ورود خون های آلوده، در ذهن جمعی ایرانیان نقش بسته است اجازه نمی دهد بی تفاوت از مواضع این سازمان ها و افراد وابسته به آنها عبور کنیم.