پدیده قتل ناموسی در ایران (قسمت اول: بررسی آمار)
آمار قتل ناموسی در ایران و جهان چقدر است؟
چندی پیش و پس از حواشی قتل یک دختر 14 ساله به دست پدرش، بحث قتل های ناموسی دوباره در محافل خبری و رسانهای ایران داغ شد. عمده تحلیلها نیز در نقد مسئله قتل ناموسی و تقسیم تقصیر بین دخترِ مقتول و پدرِ قاتل بود. اما در این پرونده دو قسمتی OSINT، قصد داریم نگاهی کلانتر به موضوع داشته باشیم و ضمن مشخص کردن ابعاد مسئله از طریق بررسی آمار قتل ناموسی در ایران و جهان، علل آنرا در قوانین ایران و یا اصول اسلام پیدا کنیم.
موضوع از کجا آغاز شد؟
«رومینا اشرفی»، دختر 14 ساله اهل تالش گیلان بود که پس از فرار از خانه به خاطر مخالفت خانواده با ازدواجش با پسر 28 ساله مورد علاقه خود، سرانجام در تاریخ 1 خرداد 99 به دست پدرش، و به طرز وحشتناکی به قتل رسید.
این موضوع، منجر به شکلگیری واکنشهای وسیع و گستردهای در سطح شبکههای اجتماعی، اخبار رسمی و حتی رسانههای خارجی شد. هشتگ «#رومینا_اشرفی» در روز تهیه این گزارش یعنی (7 و 8 خرداد) جزو پنج ترند اول توییتر فارسی از حیث توییت و ریتوییت و داغترین موضوع از حیث فقط توییت بود. موضوعی که نشاندهنده شکل گرفتن فضای داغ خبری و تحلیلی حول این موضوع در سطح افکار عمومی است.
انتشار ویدیو رقص دختر فلسطینی
اما در کنار تحلیلها و حواشی مطرح شده درباره این قتل، یکی از واکنشهای گسترده به این موضوع حول انتشار یک ویدئو با عناوینی چون ” تشویق پدر عرب برای رقص دخترش” ، “رقص دختر عرب به تشويق پدرش در ايتاليا”، “رقص دختر فلسطینی در ایتالیا” ، “تشویق پدر مسلمان و اصرار به دخترش برای رقص” و … شکل گرفت.
بهطوریکه طی روزهای اخیر، این ویدیو در توئیتر و اینستاگرام بسیار پربازدید و به گواه Trendsmap تبدیل به یکی از ترندهای توییتر شده و بیش از 2 میلیون بازدید را به خود اختصاص داد. چنین موضوعی در شبکه اجتماعی یوتیوب نیز دیده میشود. به طوریکه بازدید این ویدیو فقط در یک پیج منتشرکننده آن به حدود 6 میلیون نفر رسیده است!
این نتایج با یک جستجوی ساده از اسمی که پدر دختر در ویدئو بیان میکند به دست آمد. دختر رقصنده داخل فیلم، «ریما برانسی» (Rima Baransi)، یک بالرین معروف در شبکههای اجتماعی است که ویدئوهایش هم کم و بیش طرفداران خود را دارد.
البته انتشار اولیه این ویدیو مربوط سال 2016 است. اما کاربران ایرانی به بهانه موضوع قتل رومینا، آنرا به صورت گسترده بازنشر دادهاند. بهطوریکه تا زمان انجام این بررسی، تمام پستهایی که «ریما برانسی» را اخیراً در اینستاگرام تگ کرده بودند، مربوط به کاربران ایرانی است که به مقایسه تشویق پدر و رقص آزادانه این دختر با موضوع قتل رومینا اشرفی توسط پدرش، تحت تاثیر تعصبات قومیتی و اجتماعی پرداختهاند.
اشاره اغلب این کاربران ایرانی و غیر ایرانی هم پررنگ کردن یک اختلاف ریشهدار تاریخی بین ایرانیها و عربهاست. هرچند مقایسه قتل رومینا اشرفی با مسئله زنده به گور کردن دختران در دوران عرب جاهلی، در نگاه اول بیشتر از آنکه یک قیاس منطقی باشد، به مغالطه و شیطنت رسانهای شبیه است؛ اما برخی کاربران فارسیزبان و حتی عربزبان، به این موضوع تحت عنوان نقص در فرهنگ ایرانی و قوانین جمهوری اسلامی پرداختند.
کاربران عربی به آن کنایه زده و آنرا محکوم کردند، کاربران فارسیزبان هم آنرا مایه خجالت خوانده و ابراز تاسف کردهاند که عربها در حال پیشرفت هستند و ایرانیها در حال بازگشت به سنتهای جاهلی اعراب. بخش عمدهای از تحلیلها و گزارشات نیز به میزان تقصیر اسلام و نگاه این دین به دختران و سیاستها و نقص قوانین جمهوری اسلامی در مقابله با خشونت علیه زنان پرداختهاند.
اما فارغ از وجه زننده و وحشیانه این قتل، کافیست اندکی اهل رصد اخبار خبرگزاریهای خارجی باشید، و یا چندباری صفحه حوادث روزنامهها را ورق زده باشید تا شما هم این هیاهو و جنجال بر سر یک «قتل ناموسی» را عجیب احساس کنید. خشونت علیه زنان، قطعاً موضوع محکومیست که متاسفانه خلاءهای اساسی فرهنگی و قانونی درباره آن در ایران و حتی جهان لمس میشود. اما در سوی دیگر، موضوع چندان بیسابقهای هم نیست…
آمار قتل ناموسی در ایران
پیش از آنکه به بررسی آماری قتلهای ناموسی در ایران بپردازیم، مشخص کنیم که منظور از قتل ناموسی چیست؟
تعریف رایج نهادهای بینالمللی درباره قتل ناموسی (Honor killing) این است که در آن زنی به واسطهی یک عمل خشونتبار از سوی مردی از اعضای خانواده یا نزدیکانش به قتل میرسد. البته اعمال خشونتبار علیه زنان فقط به قتل محدود نمیشود؛ بلکه اسیدپاشی، آدمربایی، ضرب و شتم و آسیبهای بدنی را نیز شامل میشود.
دلایل مختلفی نیز برای علل قتل ناموسی ذکر شده است: دفاع از شرافت خانوادگی، رابطهی جنسی خارج از عرف، امتناع از رویهی خانوادگی و قبیلگی در ازدواج یا پوشش، امتناع از فرمانبرداری از مرد و در بعضی از موارد هم طلاق و عدم پذیرش آن در فرهنگها از انگیزههای قتلهای ناموسی اند. (رجوع کنید به گزارش دیدهبان حقوق بشر درباره قتل ناموسی در پاکستان)
اما اوضاع در ایران چگونه است؟ هر سال چند قتل ناموسی در ایران رخ می دهد؟
در اینباره باید گفت که مشابه بسیاری از حوزههای دیگر، در این زمینه نیز آمار رسمی و شفاف وجود ندارد. اما بررسی اوسینتی از میان مصاحبهها و گزارش خبرگزاریها دید تقریبا خوبی از میزان قتل ناموسی در ایران میدهد.
- روزنامه جامجم در تاریخ 28 اردیبهشت 1388 ، در گزارش خود درباره قتلهای ناموسی تعداد آنرا در ایران طی 4 سال (از سال 76 تا 80) حدود 400 مورد اعلام میکند؛ به عبارتی سالانه 100 قتل ناموسی.
- پایگاه خبری دویچه وله با استناد به گزارشی از نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران، تعداد قتل ناموسی در سال 1390 را 340 مورد اعلام میکند. (البته گزارش مورد استناد این خبرگزاری آلمانی یافت نشد.)
- در سال 1391 نیز سرهنگ هادی مصطفایی، معاون سابق مبارزه با جرایم جنایی نیروی انتظامی، در آماری نسبی و بدون اشاره به تعداد قتل در ایران، 15 درصد از قتلهای کشور را ناموسی اعلام میکند. اما سوال اینجاست که میزان قتل در کشور چقدر است؟
- در همین مصاحبه، سرهنگ مصطفایی نرخ قتل در سال 1391 را 2.7 اعلام میکند. موضوعی که بنا بر اطلاعات پایگاه آماری KNOEMA، چندان بیراه نیست. بنا بر اطلاعات این پایگاه، نرخ قتل در ایران در سال 1393 (2014) 2.5 مورد به ازای 100.000 نفر جمعیت بوده است.
با حساب اینکه جمعیت ایران در سال 1391، حدود 75 میلیون نفر بود، تعداد کل قتلها در ایران تعدادی حدود 2000 مورد در سال میشود. ضرب این عدد در 15% جنایات ناموسی مورد اشاره توسط معاون مبارزه با جرایم جنایی نیروی انتظامی، ما را به حدود 300 مورد قتل ناموسی در سال میرساند. عددی که به مقدار گزارششده توسط دویچه وله نیز نزدیک است.
آمار قتل ناموسی در دنیا چقدر است؟
طبق بررسی تیم اوسینت دات آی آر، پدیدهی قتل ناموسی (Honor killing) و تمام مفاهیم نزدیک به آن از جمله خشونتهای ناموسی (Hate crime)، خودکشی ناموسی (Honor suicide) و زنکشی (Femicide) موضوعاتی هستند که کم و بیش در همه نقاط جهان دیده میشوند. بر طبق آمار گزارش سازمان بهداشت جهانی (WHO) حدود 5000 زن سالانه قربانی قتلهای ناموسی میشوند. البته بسیاری از کشورها هم آمار دقیقی در اینباره ارائه نمیکنند.
بر همین اساس، برخی گروههای مدافع حقوق زنان گزارش دادهاند که آمار واقعی از 5000 قتل در سال نیز بیشتر است و سالانه حداقل 20000 قتل ناموسی در جهان اتفاق میافتد. اما از میان برخی کشورهای مطرح که آمار درصدی ارائه کردند میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
استرالیا
موسسه جرمشناسی استرالیا در گزارش سالانهی خود، قتلهای خانگی و خانوادگی را در پنج دسته زیر دستهبندی میکند:
- شریک زندگی (همسر یا دوستپسر دوستدختر)
- فرزند
- والدین
- برادر و خواهر
- فامیلهای درجه دو و سه
اما جالب اینجاست که بنا به آمار این موسسه، 30 تا 53 درصد از کل قتلهای استرالیا در دسته قتلهای ناموسی و خانوادگی قرار میگیرد! بهطوریکه در 10 ساله منتهی به سال 2012، تعداد 1088 قتل خانوادگی در استرالیا اتفاق افتاده است که 40 درصد کل قتلهای این کشور 22 میلیون نفری را شامل میشود. این بدین معنی است که به طور میانگین در استرالیا هر هفته 2 قتل خانوادگی اتفاق میافتد…!
آمریکا
میزان قتلهای خانگی و خانوادگی در امریکا دارای آمار متفاوتی است که شاید علت آن تعاریف گوناگون قتل ناموسی و خانوادگی در این کشور باشد. ادارهی آمار قضایی امریکا (BJS) – که ذیل وزارت دادگستری این کشور است – در گزارشی که سال 2009 منتشر کرد، میزان قتلهای شریکان زندگی (Partner homicides) در سال 2007 را 2340 مورد اعلام کرد که از این تعداد 1640 مورد مربوط به قتل زن توسط مرد بوده است.
در آمار دیگری که مربوط به سال 2001 است، تعداد زنکشی در آمریکا، 1460 نفر در سال اعلام شده است. با فرض همین مقدار کمتر گزارش شده در سال 2001، هر روز حداقل 4 زن در امریکا قربانی قتلهای ناموسی میشوند…
آمریکای لاتین و آمریکای جنوبی
طبق بررسی OSINT.ir، آمار قتل زنان در امریکای لاتین نیز به تفکیک کشورها وجود دارد که در این بین برزیل و مکزیک بالاترین آمار را دارند. پایگاه آماری statista، میزان قتل ناموسی و زنکشی در امریکای لاتین در سال 2008 را اعلام کرده است که بر طبق آن برزیل با 1206 قتل در سال، یکی از «زنکش»ترین کشورهای جهان محسوب میشود! در همین منطقه، مکزیک با 898 قتل خانگی و خانوادگی در سال، حائز رتبه دوم است… نمودار زیر آمار دقیق قتلهای ناموسی در کشورهای امریکای لاتین و آمریکای جنوبی را نشان میدهد:
اروپا
ما در این گزارش مبنای کار برای اروپا را نیز همان تعریف موسسه جرم شناسی استرالیا قرار داده و از آنجا که حد و حدود مفهوم «ناموس» در فرهنگهای مختلف، متفاوت است، آمارهای کشورهای اروپایی را نیز با همان معیار قتلهای خانگی و خانوادگی محاسبه میکنیم. هر چند بخشی از این آمار ممکن است مربوط به اختلافات خانوادگی باشد و ارتباط مستقیمی با آنچه ما در فرهنگ خود «مسائل ناموسی» مینامیم نداشته باشد. البته پایگاه (EDJNet (European Data Journalism Network این موضوع را در دو گروه اعضای خانواده (یا فامیل) و پارتنر (یا شریک زندگی) دستهبندی کرده است که تفاوت چندانی در آمار کل ندارد.
طبق آماری که این موسسه در سال 2017 ارائه داده است، نقشه پراکندگی این قتلهای ناموسی در اروپا به شکل زیر است:
همانطور که در تصویر نیز مشخص است، بالاترین میزان قتلهای خانگی و خانوادگی اروپا در آلمان، انگلستان، فرانسه، رومانی، ایتالیا و اسپانیا رخ میدهد. البته نکتهای که باید به آن توجه کرد این است که این آمار مطلق است و به نسبت جمعیت کشورها نیست. مسلماً در فرانسه 65 میلیون نفری، میزان قتل از اتریش 8 میلیون نفری بالاتر است!
لذا برای بررسی نسبی آمار قتلهای ناموسی در کشورهای اروپایی، به آمار پایگاه آمار اتحادیه اروپا (Eurostat) رجوع کردیم. طبق تحقیقات اوسینتداتآیآر، این پایگاه آمار اروپایی، نرخ قتل به ازای هر 100 هزار زن در کشورهای این قاره را در سالهای مختلف ارائه کرده است که آمار مربوط به سال 2017 آن به شکل نمودار زیر است. در این نمودار، رنگ سبز مربوط به شاخص نرخ «زنکشی» در نزاع خانوادگی، و رنگ بنفش مربوط به نرخ «زنکشی» در نزاع با شریک زندگی است. مجموع این دو شاخص تقریب خوبی از میزان «قتل ناموسی» مورد نظر در این گزارش میدهد:
بنابر این نمودار، میزان زنکشی به طور مثال در کشور رومانی در بین افراد خانواده و فامیل نزدیک به صفر است اما این نرخ دربارهی قتل توسط شریک زندگی در حدود 0.4 در 100 هزار زن است. بنابراین اگر نیمی از جمعیت 19 میلیونی رومانی را زنان تشکیل دهند، تعداد قتلهای ناموسی در این کشور حدود 38 نفر در سال است.
این مقدار برای کشوری مثل فرانسه با جمعیت 65 میلیونی (33 میلیون زن / 32 میلیون مرد) و نرخ قتل ناموسی 0.37 چیزی در حدود 125 مورد قتل زنان در سال است. عددی که چندان بیراه نیست و خبرگزاری franceinter نیز آمار قتل زنان در فرانسه را برای سال 2019 عددی بین 122 تا 149 نفر اعلام کرده است.
پایگاه statista نیز در سال 2018، گزارشی از آمار قتلهای ناموسی در اروپا را منتشر کرده است. در این آمار، که به صورت مطلق (و نه نسبت به جمعیت) مطرح شده است، انگلستان پس از آلمان، حائز رتبه دوم بیشترین قتل زنان در اروپا شده است؛ مقداری معادل 139 قتل ناموسی در سال یا حدود دو قتل در هفته.
البته نکته عجیب در مورد بریتانیا این است که اگر آمار 139 قتل ناموسی این کشور به نقل از پایگاه Statista را تقسیم بر جمعیت زنان بریتانیا (33.5 میلیون نفر) کنیم، به عدد تقریبی 0.4 قتل در 100 هزار نفر جمعیت زنان میرسیم که این با نرخ قتل ناموسی 0.9 گزارش شده توسط پایگاه Eurostat اختلاف قابل توجهی دارد! ضمن آنکه این حد از تفاوت در عرض یکسال (300 قتل در سال 2017 به نقل از Eurostat و 139 قتل در سال 2018 به نقل از Statista) منطقی به نظر نمیرسد. موضوعی که احتمالا علت آن تفاوت مراجع ارائهدهنده آمار یا اختلاف تعاریف «قتل ناموسی» و یا شاید عدم شفافیت دادهها باشد…
البته درباره وضعیت قتلهای ناموسی و تمهیدات انگلیس جالب است بدانید هفت کشور از جمله بریتانیا، تفاهمنامه استانبول را که در سال 2011 و میان اعضای اتحادیه اروپا برای مقابله با خشونتهای جنسیتی ایجاد شده است امضاء کردهاند اما از تصویب و اجرای آن خودداری میکنند! این در حالی است که به نقل از BBC، فقط در سال 2011، در انگلستان بیش از 2800 مورد خشونت و جنایت علیه زنان توسط پلیس این کشور گزارش شده است.
اسرائیل
اما نکتهی مهم و جالب توجه در این نمودارها، غیبت اسرائیل در آنهاست! این در حالی است که غالبا رصد اخبار خبرگزاریهای مطرح اسرائیل به اخباری از خشونت علیه زنان و قتل آنان برمیخوریم. موضوعی که در بعضی موارد بسیار جدی شده و منجر به برپایی تظاهرات نیز میگردد. نمونه آن برپایی اعتراضات گسترده علیه قتل زنان در اسرائیل در سال 2018 توسط فعالان فمینیستی است. این افراد اعتراض خود به کشتن زنان در اسرائیل را با ریختن آب قرمز – به نشانهی شباهت به خون – و دراز کشیدن روی آن در تل آویو، حیفا و قدس نشان دادند.
اما آمار قتل زنان در مسائل ناموسی و خانوادگی در اسرائیل چقدر است؟ پایگاه خبری اسرائیلی i24news در گزارشی، تعداد قربانیان زنکشی در اسرائیل را 22 نفر در سال 2018 اعلام میکند. در مقالهای دیگر در دسامبر 2018، روزنامه معروف هاآرتض اسرائیل این عدد را، 24 زن – از جمله دو نوجوان 13 و 16 ساله – اعلام کرده است.
پایگاه خبری Times of Israel نیز در گزارشی که آنهم در دسامبر 2018 منتشر شده، شمار زنان قربانی قتل ناموسی در اسرائیل را 25 نفر اعلام میکند. هر چند باید توجه داشت که این آمار محدود به قومیت خاصی در اسرائیل نیست و صهیونیستها، اعراب ساکن اسرائیل، مهاجرین اتیوپیایی و سایر نژادهای ساکن در این سرزمین را نیز شامل میشود. (لینک مربوط به این سه گزارش آرشیو شده است.)
اما با وجود این اختلاف آمار و با فرض 22 الی 25 قتل ناموسی در یک سال، نرخ قتلهای خانگی و خانوادگی زنان در اسراییل که 8.7 میلیون نفر جمعیت دارد (4.4 میلیون زن / 4.3 میلیون مرد)، عددی در حدود 0.51 تا 0.58 به ازای 100.000 زن اسرائیلی میشود. یعنی بیشتر از اسپانیا، فرانسه و آلمان و رتبه ششم زنکشی در اروپا! موضوعی که غیبت اسرائیل در آمار eurostat و statista را عجیبتر میکند…
پاکستان
پاکستان نه تنها در میان کشورهای منطقه خاورمیانه، که در کل دنیا آمار بسیار بالایی از قتلهای ناموسی را دارد. به گزارش BBC، در سال 2015، نزدیک به 1100 قتل ناموسی در این کشور رخ داده است! با توجه به این عدد، نرخ قتل ناموسی در پاکستان که در سال 2015 از جمعیت حدودا 200 میلیون نفری آن، 97 میلیون نفر را زنان تشکیل میدادند، حدود 1.13 قتل در هر 100.000 زن میشود.
البته با این حساب، و اگر فرض کنیم آمار گزارش شده در پاکستان صحیح و واقعی باشد، نرخ قتل ناموسی در این کشور باز هم از لتونی، صدرنشین قتل زنان در اروپا با نرخ 1.6 قتل در 100.000 نفر جمیعت زنان، کمتر است.
کردستان عراق
آمار قتل ناموسی در منطقه کردستان عراق نیز مقدار چشمگیری است؛ بنا به گزارش دپارتمان حقوق شهروندی اتحادیه اروپا، سالانه 500 مورد قتل ناموسی در این منطقه 5 میلیون نفری رخ میدهد! این در شرایطی است که در این گزارش عنوان شده این عدد صرفاً مربوط به آماری است که به بیمارستان مراجعه شده و احتمالا همه مقتولین را شامل نمیشود. چرا که بنا بر تخمین برخی متخصصان فقط در شهر اربیل کردستان عراق، روزانه یک قتل ناموسی رخ میدهد…!
با این حساب، با فرض اینکه نیمی از جمعیت 5 میلیون نفری این منطقه را زنان تشکیل بدهند، نرخ قتل ناموسی در کرستان عراق معادل 20 قتل به ازای هر 100.000 زن میشود!
ضمن آنکه این آمار فقط دربارهی کشتن زنان به خاطر مسائل ناموسی است. آمار دیگری نیز در این گزارش به نقل از یکی از اعضای زن مجلس ملی کردستان درباره میزان خودکشی زنان در کردستان عراق آماده است؛ بیش از 1700 اقدام به خودسوزی زنان کُرد در سال که 1500 مورد از آن منجر به مرگ شده است…
جمعبندی؛ یک درد جهانی
این بررسی برای ما از جایی آغاز شد که پوشش گسترده قتل «رومینا اشرفی»، نوجوان 14 ساله تالشی، توسط پدرش را در اخبار و رسانهها دیدیم. انتشار دوباره ویدیوی رقص یک دختر فلسطینی در سال 2016 و مقایسههای صورت گرفته پیرامون آن موضوع را برایمان جالب کرد تا بدانیم اصلا اوضاع آمار قتل ناموسی در دنیا چطور است؟!
لذا در این گزارش اوسینتی دیدیم که مسئله قتل ناموسی و خشونت علیه زنان را نباید یک اتفاق منحصر به ایران دانست. به گواه آمار قتل های ناموسی در دنیا، ابعاد این مسئله فراتر از مرزها، یک نگرانی جدی در سطح جهان است… بهطوریکه از سال 1999، سازمان ملل روز 25 نوامبر به عنوان روز جهانی مبارزه با خشونت علیه زنان اعلام کرده است. موضوعی که به نظر علل آنرا باید ورای ملیتها و در اندیشه، فرهنگ و اجتماع جستجو کرد.
در گزارش بعد:
در گزارش بعدی، به دنبال ریشهیابی قتل ناموسی و زنکُشی خواهیم رفت و نظرات اسلام و قانون جمهوری اسلامی را در این زمینه بررسی خواهیم کرد تا بدانیم آیا خلل قانونی یا دینی نقشی در این مسئله داشته است یا خیر؟
مقاله خیلی خوبی بود. فقط حیف یکم دیر جمع بندی میشه که در زمان خودش بتونه یه بخشی از جامعه نخبگانی و خواص اغنا کنه
بسیار عالی. کاش یک دوره برای خبرنگاران می گذاشتید.