بررسی اوسینتی؛ حادثه نیروگاه چرنوبیل

چرنوبیل (Chernobyl) نام نیروگاهی در شهر پریپیات (Pripyat) اوکراین است. این نیروگاه در زمان شوروی سابق و در سال 1977 راه‌اندازی شد. اما کمتر از ده سال بعد از تاسیس تأثیرات اقتصادی چرنوبیل، در 26 آوریل 1986 (6 اردیبهشت 1365) بزرگترین حادثه‌ی اتمی تاریخ بشری در آن روی داد.

کلیات این فاجعه را تقریباً همه می‌دانند. علت وقوع حادثه اتمی چرنوبیل و انفجار رآکتور شماره‌ی 4 نیروگاه اتمی شهر پریپیات سرپیچی خدمه از نکات ایمنی، ناآشنایی آن‌ها با شرایط بحرانی رآکتور و اشکال در طراحی رآکتور بوده است. جالب اینکه این حادثه تا زمانی که هشدارهای یک نیروگاه اتمی در اسکاندیناوی در سوئد مبنی بر سطح غیرعادی پرتوهای رادیواکتیو اعلام نشده بود، از سوی دولت شوروی تایید و رسانه‌ای نشد! [1]

اما ما در این گزارش وارد نکات فنی انفجار نمی‌شویم. برای این اطلاعات پیشنهاد می‌کنیم فیلم زیر دباره علل حادثه چرنوبیل را ببینید. آنچه اینجا دنبالش هستیم بررسی اوسینتی حادثه و اطلاعاتی است که سریال شرکت HBO کمتر به آنها پرداخته است.

ابعاد واقعی فاجعه چرنوبیل چقدر بود؟

پاسخ به این سوال کار بسیار مشکلی است. چرا که با توجه به رقابت حساس اتحاد جماهیر شوروی به عنوان سردمدار بلوک شرق با آمریکا تحت عنوان «جنگ سرد»، صنعت هسته‌ای و اطلاعات مربوط به آن به شدت محرمانه بوده و از حساسیت بالایی برخوردار بودند. به طوریکه هرگونه تایید ابعاد واقعی فاجعه از سوی شوروی، به نوعی پذیرش شکست و زانو زدن در برابر بلوک غرب محسوب می‌شده است. به این ترتیب، اطلاعات دسته اول و گزارشات رسمی دولتی بسیار کم و محدود هستند. اینکه دقیقا تعداد کشته شدگان حادثه چرنوبیل چقدر بوده است، تقریبا نامشخص است! با این وجود، این موضوع را می‌توان از چند منظر مختلف بررسی کرد و از آن طریق، تخمینی از بزرگی فاجعه چرنبویل بدست آورد. مثلاً:

• بررسی تبعات اقتصادی حادثه
• بررسی تعداد قربانیان و مقایسه آن با حوادث مشابه
• برآورد آسیب‌های محیط زیستی حادثه از طریق محاسبه میزان مواد رادیواکتیو منتشر شده در جوّ زمین.

بررسی ابعاد اقتصادی حادثه چرنوبیل

در مورد محاسبات اقتصادی بررسی‌های متعددی انجام شده. شاید یکی از ساده‌ترین محتوای تولید شده در این زمینه در سایت thebalance.com موجود باشد[2]. در اینجا به خوبی توضیح داده می‌شود که چرا خود حادثه و زمان رخ دادن آن هر دو دست در دست هم دادند که این فاجعه برای اتحاد جماهیر شوروی به معنای واقعی «کُشنده» باشد! آنقدر کشنده که گورباچف، آخرین رئیس اتحاد جماهیر شوروی، در سال  2006 و در یک پست بلاگ[3] معتقد بود که فاجعه‌ی چرنوبیل از تصمیم وی برای برنامه‌ی اصلاحات «پروسترایکا» تاثیر بیشتری در فرآیند سقوط شوروی داشته است.

بیایید برخی از این آسیب‌ها را از منظر اقتصادی را مرور کنیم:

1. آسیب‌ مستقیم انفجار رآکتور (آسیب دیدن یک نیروگاه گران قیمت!)
2. هزینه‌ی کنترل حادثه: این هزینه دو بخش دارد. یک بخش از آن، هزینه‌ای است که دولت شوروی در همان زمان حادثه برای مهار آن پرداخته است. بر اساس آمار رسمی حدود 600,000 نفر (معادل جمعیت 7 ورزشگاه آزادی!) از افسران شوروی و مردم غیرنظامی حاضر در محدوده‌ی این فاجعه، به برای کنترل اوضاع داوطلب شدند. این افراد با عنوان «Liquidators» شناخته می‌شوند[4]. بخش دیگری از این هزینه، مربوط به اقدامات حفاظتی سال‌های بعد از حادثه است. در سال 2017 اطراف این نیروگاه ساختمانی احداث شد تا مواد رادیواکتیو در فضا پراکنده نشوند. هزینه‌ی احداث این ساختمان بیش از 2 میلیارد دلار بوده است[5]! طراحی این ساختمان به گونه‌ای است که تا صدسال ماندگاری داشته باشد.
3. ایجاد یک منطقه‌ی ورود ممنوع به شعاع 30 کیلومتری نیروگاه که منجر به تخلیه بیش از 300,000 نفر از منطقه و اسکان مجدد آنها شد.
4. بیماری‌های ناشی از پرتوهای رادیواکتیو: علاوه بر کسانی که مستقیما وارد منطقه‌ی ممنوعه شده بودند، در سایر مناطق هم سطوح بالایی از پرتوهای رادیواکتیو مشاهده شد. برای مثال حدود 23% مساحت کشور بلاروس و 7% مساحت کشور اوکراین به دلیل این حادثه با مواد رادیواکتیو آلوده شد[6]!
5. میلیون‌ها نفر هنوز از دولت‌های روسیه، اکراین و بلاروس به دلیل این حادثه حمایت مالی دریافت می‌کنند! این رقم در کشور بلاروس در حدود 5% تولید ناخالص داخلی است[7]!
6. هزینه‌های نظارت بعدی: مثل کنترل منطقه‌ی ورود ممنوع، نظارت بر سطوح مواد رادیواکتیو در کشورهای مختلف و… .
7. قطع شدن نیروگاه: این نیروگاه برق منطقه‌ی وسیعی را تأمین می‌کرد. قطع شدن برق این نیروگاه آسیب‌های مالی بزرگی برای آن مناطق داشته است.
8. اوکراین به نوعی اصلی‌ترین تأمین‌کننده غذایی شوروی بود و به آن «سبد غذایی اتحاد جماهیر شوروی» می‌گفتند! [8] حالا فرض کنید به مواد رادیواکتیو آلوده شده باشد…!

جمع‌بندی اینکه به گزارش دولت بلاروس، برای 30 سال پس از این حادثه، هزینه‌های مادی آن در حدود 235 میلیارد دلار تخمین زده می‌شود[9]. (برای مقایسه، در فاجعه‌ی اتمی نیروگاه فوکوشیمای ژاپن در سال 2011 حدود 165,000 نفر از منطقه‌ی حادثه تخلیه شدند و تخمین دولت ژاپن برای هزینه‌ی پاک‌سازی این فاجعه برای مدت 30 تا 40 سال در حدود 200 میلیارد دلار است.)

بررسی ابعاد انسانی حادثه چرنوبیل

از سوی دیگر می‌توان ابعاد انسانی این حادثه را نیز محاسبه کرد. گزارشی از سازمان بهداشت جهانی[10] جنبه‌های مختلف انسانی این حادثه را در زمان‌های مختلف و کشورهای گوناگون مورد بررسی علمی قرار داده است. بنا بر این گزارش، در کشورهای اطراف (خصوصاً بلاروس) پس از بررسی گروه‌های سنی مختلف افزایش قابل ملاحظه‌ای در بیماری‌های مرتبط با پرتوهای یونیزه‌کننده (همان پرتوهای رادیواکتیو) دیده شده است. همچنین بیماری‌هایی مثل لوسمی (سرطان خون) با افزایش چشمگیری مواجه شدند. نکته قابل توجه اینکه، این موضوع تنها به کسانی که در پاکسازی منطقه کمک کرده بودند محدود نشده و در سال‌های بعد از آن نیز مشاهده شده است.

بررسی‌های دیگر نیز نتایج مشابهی دارند. در صورت تمایل می‌توانید از طریق این لینک، منابع و بررسی‌های علمی بیشتر را در این زمینه مشاهده کنید.

بررسی ابعاد محیط زیستی حادثه چرنوبیل

مقایسه‌ی پرتوها و مواد رادیواکتیو فاجعه‌ی چرنوبیل و سایر رویدادهای اتمی (مثل آزمایش هوایی و فضایی سلاح‌های اتمی) نیز انجام شده است. بر اساس توضیحاتی که در سایت آژانس بین المللی انرژی اتمی [12] آورده شده، فاجعه‌ی چرنوبیل بیش از 400 برابر بمب اتمی که ایالات متحده بر سر مردم هیروشیما منفجر کرد، ضایعات رادیواکتیو منتشر کرده است.

اما زود قضاوت نکنید! توجه کنید که در دوران جنگ سرد و پس از آن، بیش از دو هزار آزمایش اتمی انجام شده است[13](لیست کاملی از این آزمایش‌ها در ویکی‌پدیا موجود است). برخی از این آزمایش‌ها (مثل بمب تزار) به تنهایی بیش از 1000 برابر بمب هیروشیما قدرت تخریبی داشتند. علاوه بر این، آنطور که سازمان بین‌المللی انرژی اتمی می‌گوید، آزمایش‌های اتمی در دهه‌ی 60 و 70 میلادی، به تنهایی بین 100 تا 1000 برابر بیشتر حادثه چرنوبیل ضایعات رادیواکتیو وارد جو زمین کرده است. این در حالی است که آزمایش‌های اتمی از دهه‌ی 40 انجام می‌شده است. به این ترتیب اصلا عجیب نیست که مواد رادیواکتیو حاصل از فاجعه‌ی چرنوبیل در مقابل این آزمایش‌ها کوچک به نظر بیاید و هیاهوی صورت گرفته در مینی سریال «چرنوبیل» اندکی فرافکنی و بازی رسانه‌ای باشد…

(می‌توانید گزارشی از تعداد و نوع سلاح‌های آزمایش شده در این لینک مشاهده کنید. یا می‌توانید از طریق این لینک تقریبا تمام آزمایش‌های اتمی را بر اساس محل آزمایش، زمان انجام و کشور آزمایش‌کننده مشاهده کنید.)

هرچند ذکر این نکته ضروری است که ضایعات تولید شده از یک سلاح اتمی به ساختار سلاح و ارتفاع انفجار آن بستگی دارد. هرچه یک سلاح نزدیک‌تر به زمین منفجر شود، ضایعات رادیواکتیو بیشتری تولید می‌شود. بسیاری از آزمایش‌های اتمی هم زیر آب انجام شده‌اند. به این ترتیب نوع ضایعات و تأثیرات آن متفاوت است.

از سوی دیگر، کشورهای مختلف برای آزمایش و آموزش سربازان، رزمایش‌های مختلفی را در نزدیکی محل انفجارهای اتمی، در هنگام یا پس از انفجار اتمی انجام داده‌اند. مثلا در این فیلم با برخی از سربازان انگلیسی که در این رزمایش‌ها شرکت داشتند مصاحبه به عمل آمده است.

آزمایش‌های عجیب و غریب دیگری نیز برای درک اثرات سلاح‌های اتمی انجام شده است. برای مثال، ایالات متحده آمریکا در حد فاصل 28 می تا 7 اکتبر 1957، تحت عنوان مجموعه آزمایش‌های عملیات پلامباب (Operation Plumbbob) 29 آزمایش اتمی انجام داد که در آنها موجودات زنده مثل خوک را در معرض انفجار قرار دادند…! (برای مشاهده‌ی مستند کاملی از این آزمایش می‌توانید به این لینک در یوتیوب مراجعه کنید.)

چرونبیل پس از 33 سال

اما چرنوبیل امروز چگونه است؟! جالب است بدانید هنوز هم منطقه‌ی ورود ممنوع چرنوبیل بر قرار است اما تغییرات شگرفی هم در این منطقه رخ داده است. در زمان فاجعه‌ی اتمی، بخشی جنگل اطراف چرنوبیل به دلیل پرتوهای رادیواکتیو این فاجعه از بین رفت. اما امروزه این جنگل به حالت سرسبز خود بازگشته است. برای بررسی بیشتر، می‌توانید عبارت Red Forest Chernobyl را جستجو کنید.

اما شاید جالب باشد که بانید با وجود پرتوهای رادیواکتیو و تأثیرات آن بر موجودات زنده، این منطقه اکنون به یکی از پناهگاه‌های حیات وحش تبدیل شده است! جایی که موجودات زنده از دست بزرگ‌ترین دشمن خود (انسان‌ها) در امان هستند!

این تغییرات و کاهش خطرات مواد رادیواکتیو در این منطقه، باعث ایجاد و رونق گردشگری شده است. یکی از عجیب‌ترین (و شاید خطرناک‌ترین) جاذبه‌های توریستی جهان در حال حاضر چرنوبیل است! (تگ Chernobyl (#Chernobyl) را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید)

اما شاید شما هم مشتاق به بازدید از چرنوبیل هستید! می‌توانید با تورهای مختلف به این منطقه سفر کنید. یکی از این تورها در حدود روزانه 100$ (به دلار حال حاضر کشورمان، نزدیک به 1,500,000 تومان) هزینه دارد. (لازم به ذکر است که این هزینه شامل ویزا، پاسپورت، بلیط رفت و برگشت و… نیست!)

جمع‌بندی اینکه در مجموع فاجعه‌ی چرنوبیل یکی از بدترین فجایع تاریخ بشری محسوب می‌شود. این فاجعه صدها هزار نفر را مستقیما و میلیون‌ها نفر را به صورت غیر مستقیم در خود درگیر کرد. اما توجه کنید که رآکتورهای اتمی، آنقدرها هم ناامن نیستند. در نسل‌های جدید این رآکتورها برای افزایش امنیت تمهیدات زیادی اندیشیده شده است. چرا که به دلیل ماهیت خطرناک و جبران ناپذیری که آثار انرژی هسته‌ای دارد، ایمنی از مهم‌ترین فاکتورهایی است که در استفاده از آن لحاظ می‌شود.

با این وجود بسیاری از مردم فجایعی مثل فوکوشیما و چرنوبیل را دلیلی بر خطرناک بودن رآکتورهای اتمی عنوان می‌کنند، در حالی که آثار آلودگی‌های شیمیایی نیروگاه‌های برق حرارتی که با سوخت‌های فسیلی کار می‌کنند را فراموش می‌کنند. بسیاری از مردم نمی‌دانند که برای تولید تلفن همراهی که در دست دارند، چه مقدار آب مصرف شده یا چه میزان زباله‌های صنعتی در کشورهای درحال توسعه به طبیعت ریخته شده است. کاش پیش از آنکه حسرت بخوریم، بیشتر به حجم زباله‌هایی که برای تولید مواد بسیار خالص مورد نیاز برای تولید پردازنده‌ها، باتری‌ها و دیگر فراورده‌های تکنولوژی توجه کنیم. آن وقت بهتر می‌فهمیم «بهای دروغ، چقدر است…؟»

منابع:

[1]http://www.europarl.europa.eu/news/en/headlines/society/20140514STO47018/forsmark-how-sweden-alerted-the-world-about-the-danger-of-chernobyl-disaster

[2] https://www.thebalance.com/chernobyl-nuclear-power-plant-disaster-economic-impact-3306335

[3] https://www.project-syndicate.org/commentary/turning-point-at-chernobyl?barrier=accesspaylog

[4] http://www.who.int/ionizing_radiation/chernobyl/who_chernobyl_report_2006.pdf

[5] https://www.ebrd.com/what-we-do/sectors/nuclear-safety/chernobyl-new-safe-confinement.html

[6] http://chernobyl.undp.org/russian/docs/belarus_23_anniversary.pdf

[7] http://chernobyl.undp.org/russian/docs/belarus_23_anniversary.pdf

[8]http://web.archive.org/save/https://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:DWyN2fmUbC0J:https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1991-10-25-mn-253-story.html+&cd=17&hl=en&ct=clnk&gl=pl&client=firefox-b-d

[9] http://chernobyl.undp.org/russian/docs/belarus_23_anniversary.pdf

[10] http://www.who.int/ionizing_radiation/chernobyl/who_chernobyl_report_2006.pdf

[11]https://www.researchgate.net/profile/Vadim_Chumak/publication/7045308_Cancer_consequences_of_the_Chernobyl_accident_20_Years_on/links/0fcfd507c0b67429ed000000/Cancer-consequences-of-the-Chernobyl-accident-20-Years-on.pdf

[12] https://www.iaea.org/newscenter/focus/chernobyl/faqs

[13] https://nucleartests.org/