مهندسی افکار در خبر و رسانه

BBC مخفف British Broadcasting Corporation در لغت به معنای «بنگاه پخش خبر بریتانیایی» است. در این گزارش نمونه‌ای از مهندسی افکار در رسانه‌ را ذیل مثالی از سایت بی بی سی پیرامون اخبار فناوری هسته‌ای بررسی خواهیم کرد.

جرقه ماجرا

دکمه‌ی شروع این بررسی را BBC فشار داد. در تاریخ 11 جولای (20 تیر) حوالی ساعت 12 به وقت لندن، بی بی سی خبری درباره زیردریایی اتمی روسیه منتشر کرد. سایت BBC با عنوان «زیردریایی اتمی روسیه، نروژ یک نشت بزرگ از مواد رادیواکتیو را کشف کرد.»[1] روی این خبر کار کرده بود.

در شرایط عادی این خبر آن‌قدرها هم چشمگیر نیست. مخصوصا وقتی تحولات انتخابات آمریکا را هم در نظر داشته باشید. اما در حال حاضر در شرایط عادی نیستیم:

نخست آن‌که کمی قبل یک سریال بسیار موفق به نام چرنوبیل در مورد یک فاجعه‌ی اتمی در شوری منتشر شد.

دوم آن‌که ایران این موج اتمی را با کم‌کردن تعهدات خود در برجام گسترده‌تر کرد.

سوم هم آن‌که کمی پیش یک زیردریایی اتمی روسیه دچار حریق شد.

تا همینجا کافی بود که جرقه‌ی یک بررسی کوچک در گوشه و کنار وب زده شود تا کمی بیشتر با برخی از بازی‌های رسانه‌ای آشنا شویم. شاید هم توانستیم نشان دهیم که چرا باید در هنگام دنبال کردن اخبار شدیداً مراقب اهداف پنهان انتشار آن باشید…

بررسی خبر

خبر مذکور راجع به یک زیردریایی روسی است که در زمان شوروی سابق در سال 1989 در دریای نروژ دچار حریق شده و غرق شد. این حریق باعث شد که رآکتور اتمی زیردریایی از کار بیفتد. و مواد رادیواکتیو وارد محیط شود.

بر اساس این خبر، در «یک لوله نزدیک رآکتور اتمی زیردریایی» نمونه‌ای از آب گرفته شده و این نمونه مورد آزمایش قرار گرفت. آزمایش‌های انجام شده نشان داد، سطح مواد رادیواکتیو در این نمونه 800,000 برابر سطح مواد رادیواکتیو در محیط طبیعی در این دریاست. این در حالی است که برخی دیگر از نمونه‌هایی که از آب‌های پیرامون این زیردریایی گرفته‌شده بود، چنین سطحی از مواد رادیواکتیو را در خود نداشته‌اند. آن‌طور که این خبر می‌گوید، پیشتر روس‌ها در همان لوله‌ نزدیک رآکتور، سطوح بالای مواد رادیواکتیو را کشف کرده بودند. نروژی‌ها هم آن لوله را دوباره مورد بررسی قرار داده بودند. به این ترتیب کشف این سطح از مواد رادیواکتیو چندان تعجب‌آور و غیرمنتظره هم نبوده است. چراکه پس از غرق شدن این زیر دریایی، روس‌ها و نروژی‌ها مرتبا در حال بررسی و نمونه‌برداری از آب‌های پیرامون این زیردریایی هستند و بعضا در عملیات‌های مشترک به این کار می‌پردازند.

چرا مهندسی افکار؟

همان‌طور که دیدیم، این خبر نه آنچنان جنجالی بود، نه موضوع خاصی را طرح کرده بود. یک خبر معمولی و روزانه‌ی عادی. پس کجای این خبر گمراه کننده بود؟ پاسخ ساده است: عنوان خبر و جمله‌بندی آن.

بگذارید ابتدا درباره اینکه عنوان و خلاصه خبر چقدر مهم است کمی توضیح بدهیم:

کاربران اینترنت اخبار را چطور می‌خوانند؟

پاسخ این سوال را احتمالا خودتان قبلاً تجربه کرده باشید. اگر نه، همین الان به یک لینک خبری سر بزنید. چه که کار می‌کنید؟ احتمالاً ابتدا عنوان را می‌خوانید، بعد چند خط خلاصه خبر را می‌خوانید. بعد صفحه را تا اتها اسکرول می‌کنید و وقتی می‌بیند حجم مطلب بیشتر از حوصله شماست، عکس‌ها و توضیحات آن را کمی بالا پایین می‌کنید… و تمام!

15 ثانیه برای خواندن یک خبر

با کمی جستجو در اینترنت می‌توان فهمید باقی افراد هم تقریبا همین‌طور هستند. جالب است بدانید بر اساس آمار، بخش اعظم مردم، یک خبر را تا انتها نمی‌خوانند! دقیق‌تر بگوییم، صرفاً حدود 50% از مردم، حداکثر 15 ثانیه برای خواندن یک خبر وقت می‌گذارند![2]

15 ثانیه یعنی چه مقدار از یک خبر؟ همین الآن به لینک خبر مورد بررسی در سایت بی‌بی‌سی بروید و صرفاً 15 ثانیه آن را بخوانید. احتمالا از عدد 800,000 بعد از تصویر جلوتر نخواهید رفت! این یعنی متوسط مردم هم تا همینجای خبر را خوانده‌اند.

و اساساً یکی از دلایلی که بسیاری از سایت‌های خبری در سه یا چهار جمله‌ی ابتدای خبر آن را خلاصه می‌کنند نیز همین است. این‌که مردم آنقدر حوصله ندارند که 1000 کلمه برای یک خبر بخوانند. { البته ما این کار را نمی‌کنیم… چون این گزارش نیاز به ارائه‌ی دلایل متنوعی دارد و اگر در سه یا چهار جمله نتیجه را ارائه می‌کردیم، احتمالا دیگر به سایت اوسینت سر نمی‌زدید!}

حالا محتوای این جملات ابتدایی چیست؟ یک زیردریایی روسی در حوالی نروژ با انتشار مواد رادیواکتیو با سطح خیلی بیش از سطح معمول همراه شده است. کشف این موضوع هم از سوی خود روس‌ها نبوده است. بلکه از سوی نروژ این موضوع کشف شده است.

بازنشر اخبار بدون خواندن آنها

دومین موضوعی که باید تشریح شود، رویکرد مردم به بازنشر محتوا در اینترنت است. عنوان گزارشی از فوربس[2] این است: «59% شما این مقاله را بدون اینکه آن را حتی بخوانید با دیگران به اشتراک می‌گذارید.» این موضوع حقیقت دومی است که مد نظر ماست. یک بار دیگر نگاهی به عنوان خبر فوق بیندازید. تصور کنید که 59% مردم، این خبر را از سایت مذکور و سایر منابع بدون این که حتی آن را بخوانند منتشر می‌کنند!

برای درک اینکه این موضوع چقدر جدی‌ است، مطلبی را از واشنگتن پست نقل می‌کنیم: در یک آزمایش، یک بلاگ مشهور خبری با عنوان «یک بررسی علمی: 70% مردم در فیس‌بوک تنها عنوان محتوای علمی را می‌خوانند و نظر می‌دهند.» منتشر کرد. آن‌ها در این خبر صرفا عنوان را درست گذاشته بودند و محتوای زیر خبر را از متون پیشفرض «لِورم ایپسوم» کپی کرده بودند. بیش از 123 هزار نفر (تا لحظه تنظیم این گزارش) این خبر را بازنشر کرده‌اند![3]

تیترهای گمراه کننده

سومین نکته هم تأثیر گمراه‌کننده عناوین خبری است. در این مورد هم تحقیقات متعددی انجام شده است. (کافیست عبارات headline mislead reader را در گوگل اسکالر جستجو کنید تا با انواع و اقسام این نوع تحقیقات آشنا شوید.) اما کلیت بحث این است که اخبار و تبلیغات گمراه‌کننده نه تنها روی نحوه‌ی تفکر شما، بلکه روی ساختار مغز شما هم ممکن است تأثیر داشته باشد[4].

بی بی سی و مهندسی خبر

حالا خبر بی بی سی چطور گمراه کننده بود؟ این موضوع وقتی مشخص می‌شود که نگاه وسیع‌تری به این خبر داشته باشیم و زمینه ذهنی مخاطب را در نظر بگیریم:

بی بی سی خبری منتشر کرده است درباره یک مسئله هسته‌ای. مخاطب چنین خبری احتمالا پیش از این یک سریال جذاب مرتبط با فجایع اتمی را نیز پیگیری کرده است. با احتمال خوبی می‌توان انتظار داشت او اخبار توافق هسته‌ای ایران را هم شنیده باشد. اگر آشنایی اولیه با زیردریایی غرق شده روسی هم داشته باشد که چه بهتر!

حالا با این زمینه دوباره عنوان خبر را بخوانید و این را در نظر داشته باشید که بخش اعظم خوانندگان اصلا وارد محتوای خبر نمی‌شوند و آنرا کامل نمی‌خوانند! صرفا یک عکس می‌بینند و چند عدد که نشان می‌دهد اوضاع خیلی وخیم است و از دست روس‌ها هم خارج. حالا متوجه شدید خبر به نظر ساده بی بی سی در چه پازلی نقش ایفا می‌کند…؟!

جمع‌بندی

مهندسی افکار در خبررسانی صرفاً مختص BBC نیست. اساساً ذات رسانه این‌گونه است و در هر خبرگزاری دیگری چنین مواردی قابل مشاهده است. مثلاً: اخباری که با توجه به پیش‌زمینه‌ی ذهنی جامعه صرفاً حقایق محدودی را بازتاب می‌دهند، یا اخباری که صرفاً با رویکرد خاصی گزارش می‌شوند (مثل اخبار جنگ و بدبختی جوامع در حال توسعه یا جوامع رقیب) و … همگی مثال‌هایی هستند از اخبار مهندسی شده و گمراه‎‌کننده.

نکته مهم اینجاست که این نوع از خبررسانی یکی از نُرم‌های رسانه‌های فعلی است. چنین اخباری همه روزه مخابره می‌شوند و ربطی هم به کشورها ندارند، همه‌جا هستند. خصوصاً در ساختارهای تلگرافی و کوتاه مثل تلگرام و توییتر!

لذا در صورتی که قصد خواندن محتوای خبری را دارید و می‌خواهید در این دام پهن شده توسط رسانه‌ها نیافتید، توصیه می‌کنیم اخبار را کامل بخوانید و نیم نگاهی هم به کیفیت و ماهیت منابع خبر بیندازید. چراکه در غیر این صورت، خبرگزاری‌ها و خبرنگاران آنقدر باهوش هستند که به سادگی می‌توانند سیم‌پیچی ذهن شما را به نفع خودشان جابه جا کنند.

هر خبر رازی دارد…

پی‌نوشت‌ها:

[1] web.archive.org/web/20190711123618/https://www.bbc.com/news/amp/world-europe-48949113

[2] time.com/12933/what-you-think-you-know-about-the-web-is-wrong/

[3] forbes.com/sites/jaysondemers/2016/08/08/59-percent-of-you-will-share-this-article-without-even-reading-it/#5a8af8da2a64

[4] thesciencepost.com/study-70-of-facebook-commenters-only-read-the-headline/

[5] مثلا در یک بررسی علمی که از frontiersin.org/articles/10.3389/fnins.2012.00100/full#h4 در دسترس است، نشان داده شده که تبلیغات گمراه کننده، نوع خاصی از آسیب مغزی را زیاد می‌کند. (راستی، تبریک می‌گوییم! شما جزء آن درصد اندکی هستید که به دنبال تمام خبر می‌روند. توصیه می‌کنیم دوباره جمله‌ای که شما را به اینجا فرستاد، بخوانید!)