در مقاله قبلی دانستیم ژئوئینت (GEOINT) چیست و چطور از طریق تحلیل تصاویر ماهواره ای می توان به اطلاعات نظامی – ولو محرمانه و منتشر نشده – دست پیدا کرد. اما در این مقاله با روشهای GEOINT، آلودگی نفتی ایجاد شده در سواحل سوریه را مرور می کنیم تا از این طریق با یک جنبه غیرنظامی و محیط زیستی از کاربرد های GEOINT آشنا شوید.
مقدمه
اواخر ژوئن امسال، اتفاق عجیبی در سواحل سوریه افتاد. اخبار محلی از وقوع یک خرابکاری در خطوط لولهی نفتی زیر دریا در پایانهی نفتی بانیاس[1] خبر دادند.(اینجا) اطلاعات کافی از آنچه واقعاً رخ داد بود و پیامدهای آن در دسترس نبود، بااینوجود استفادهی احتمالی از مینهای لیمپت[2] مغناطیسی و غواصان، از وقوع یک عملیات خرابکاری از سوی دولت یا با حمایت آن خبر میداد.
فیلم خطوط انتقال منفجرشده در رسانههای اجتماعی منتشر شد، درعینحال یکی از برنامههای تلویزیون سوریه نشان داد که نفت خام چطور در حال آلوده کردن سواحل و محیط زیست محلی است. در این میان، بحران نفتکشها در خلیج فارس بالا گرفته بود و ادعا میشد حملاتی به چند تانکر نفتی با مینهای لیمپت صورت گرفته است. در ادامه نفتکش ایرانی گریس 1 از سوی انگلستان در جبلالطارق توقیف شد، درحالیکه با 2.1 میلیون بشکه نفت خام سبک عازم پالایشگاه بانیاس بود.
این رویداد عواقبی هم برای سوریه داشت، چراکه پالایشگاه نفت بانیاس سوریه ظاهراً شریانی حیاتی برای اقتصاد این کشور است. در این مقاله، با استفاده از اطلاعات منبع باز و تصاویر ماهوارهای دریافتی از ماهوارههای Planet Labs و Sentinel 2 تجزیه و تحلیل سریعی انجام میدهیم تا آلودگی دریایی ناشی از آلودگی نفتی و بازدیدهای بعدی نفتکش را نشان داده، و پیامدهای زیستمحیطی احتمالی وسیعتری را بررسی کنیم که ممکن است درنتیجهی خطوط نفتیِ ظاهراً تخریبشده آشکار شوند.
مروری بر اقتصاد نفتی سوریه
نفت و گاز سوریه همواره منبع اصلی درآمد و واردات آن برای مصارف داخلی بوده است. طبق آمار ادارهی اطلاعات انرژی آمریکا، پیش از شروع جنگ داخلی فعلی سوریه، تولید نفت خام این کشور در سال 2011، به 400،000 بشکه در روز میرسید، و درعینحال نفتا، نفت سفید جت، دیزل، و نفت سوخت (گازوئیل) هم در سوریه تولید میشد. تولید نفت در میادین دیرالزور، حسکة رخ میداد، و بیشترین مقدار گاز هم از میادین حما استخراج میشد. سپس شبکهای از خطوط انتقال و ایستگاههای پمپاژ درسرتاسر کشور برقرار بود تا آن را به پالایشگاههای حُمص و بانیاس انتقال دهد.
در اوایل جنگ، این خطوط لوله اغلب هدف گروههای مسلح قرار میگرفت تا بر تولید نفت رژیم تأثیر بگذارد، مثلاً فوریهی 2012 در حمص، خط لولهی نفت در نزدیکی پالایشگاه هدف قرار گرفته و منجر به آتشسوزی و ابر عظیمی از دود در غرب این شهر شد. این حملهها در زمان جنگ ادامه یافته و حکومت سوریه، گروههای مسلّح، ائتلاف آمریکایی، و نیروی هوایی روسیه زیرساختهای نفتی را بمباران کردند.
جنگ تأثیر قابلتوجهی بر تولید نفت گذاشت و سال 2015 آن را به 10،000 بشکه در روز[3] (BPD) کاهش داد، درحالحاضر برآورده میشود که این مقدار در مناطق تحت کنترل دولت بشار اسد، 18،000 بشکه در روز باشد. شواهد موثقی وجود دارد که {دولت} سوریه هنوز نفت و گاز را از مناطق تحت کنترل نیروهای دموکراتیک سوری[4] (SDF) که درحالحاضر اغلب میادین نفتی بزرگ در شرق رود فرات را تحت کنترل دارند، وارد میکند. بااینوجود، وابستگی رژیم به واردات افزایش یافته، و ایران نقشی حیاتی در تأمین نفت خام و فرآوردههای تصفیهشدهی این کشور ایفا میکند.
طبق گزارش Chatham House از صنعت نفت سوریه، پالایشگاه بانیاس نقشی محوری در مبادله با ایران ایفا میکند. این پالایشگاه دارای ظرفیت اعلامشدهی 6 میلیون تن پالایش در سال است. سال 2015 واردات نفت از ایران به اوج خود یعنی 125،000 بشکه در روز رسید، که نهتنها برای سوخترسانی به مردم سوریه، بلکه برای خود جنگ هم لازم بود. کمبود روزافزون دسترسی به سوخت، هم در مناطق تحت سلطهی دولت، و هم مناطق خارج از کنترل آن، هزینهزا بود. ازآنجاکه در سوریه معمولاً در منازل از چراغهای نفت سفید برای گرمایش و از گاز برای پختوپز استفاده میشود، کاهش جریان سوخت بر خانوادهها تأثیرگذار بوده است. عدم دسترسی به نفت و گاز، باعث افزایش جمعآوری هیزم و درنتیجه جنگلزدایی شدید در لاذقیه، ادلب و دمشق شد. درعینحال، پالایش دستی جایگزین پالایش حرفهای شده و در شرق و بخشهای غربی سوریه رواج یافته است. قطع درختان جنگل و تولید دستی نفت تاکنون پوشش گیاهی پرپشت سوریه را به ورطهی نابودی کشانده، و به آلودگی محلی و تخریب زیستبومها منجر شده است.
هدف قرار گرفتن پالایشگاه بانیاس
طبق گزارشها، روز 22 ژوئن 2019، انفجارهایی در خطوط لولهی زیر دریا در ایستگاههای SBM (نوعی بویه دریایی) بانیاس [5] رخ داده است که تقریباً در فاصلهی یک کیلومتری ساحل قرار دارند. این اتفاق منجر به یک ماه آلودگی نفتی شد که تا خط ساحلی شمال بانیاس به سمت لاذقیه پیش رفت. در نزدیکی بندر، چند SBM برای نفت خام و فرآوردههای تصفیهشده همراه با خطوط لولهای وجود دارد که به پالایشگاه بانیاس ختم میشوند. تصاویر منتشرشده از سوی خبرگزاری SANA (سانا) خطوط لولهی منفجرشده و ماهیهای مرده در اطراف آنها را نشان میدهند.
بررسی تصاویر ماهواره ای
تصاویر ماهوارهای دریافتی از ESA Sentinel 2 (آژانس فضایی اروپا[6])، که توسط Sentinel پردازش شدهاند، نمای کاملی به طول 22 کیلومتر از آلودگی نفتی به دست میدهند، درحالیکه براساس تشخیص TankerTrackers.com، نفتکش نفت خام ایران یعنی استارک 1، در نزدیکی ساحل منتظر است.
تصاویر با کیفیت بالا از روز 25 ژوئن، نفت خام را روی سطح آب در امتداد خط ساحلی بانیاس نشان میدهند، درحالیکه استارک 1 در همان نزدیکی منتظر بوده و احتمالا غواصان مشغول تعمیر {خط لوله} هستند.
فیلم مصاحبه مقامات سوری که از شبکههای تلویزیون محلّی پخش شد، وجود آلودگی در ساحل را تأیید کرده، و اطلاعاتی درمورد پسزمینهی مناطق آلوده ارائه میکرد. آلودگی نفتی ظاهراً در بالای ساحل به سمت شمال در لاذقیه و سواحل طرطوس، جنوب بانیاس تمام میشود، یعنی تا شعاع حدود 100 کیلومتری.
اما ماجرا به همین جا ختم نشد، چرا که در طول هفتههای بعد کشتیهای نفتکش ایرانی بیشتری به SBM رسیدند، ازجمله نفتکش سیلویا 1 به ظرفیت 1 میلیون بشکه نفت خام، و در اواخر ماه جولای، نفتکش نفت خام SABITI هم به SBM رسید.
بااینوجود، برخلاف سیلویا 1، SABITI هنوز محمولهی را خالی نکرده است، چراکه یکی از خطوط لولهی زیردریایی هنوز کاملاً تعمیر نشده است. در تصاویر متعلق به 27 جولای، آلودگی نفتی به طول پنجاه کیلومتر در نزدیکی کشتیها دیده میشود.
تصاویر Planet Labs از ماههای ژوئن و جولای هر دو نفتکش نفت خام (عرشههای سبز) و همچنین نفتکشهای حامل فرآوردهی تصفیهشده (عرشههای قرمز) در بنادر بانیاس را نشان میدهند.
براساس گزارشهای TankerTrackers.com آلودگیهای مشاهدهشده احتمالاً پسماندهی نفت هستند که اغلب در خط لوله یافت شده و باعنوان «Pipefill» هم شناخته میشود. این امکان وجود دارد، هرچند گزینهی دیگر میتواند آلودگیهای کوچکی باشد که هنگام تخلیهی محموله رخ داده و درنهایت به آب میریزند، کما اینکه در تصاویر ماهوارهای لکهها را در نزدیکی کشتیها میبینیم.
روز سیام جولای، TankerTrackers.com (با استفاده از تصاویر Planet Labs) به این نتیجه رسید که SABITI تصمیم گرفته بخشی از محمولهی نفتی خود را از طریق خط لوله تخلیه کند، اما با سرعتی بسیار کمتر از حدّ معمول، به احتمال زیاد به خاطر وضعیت ناپایدار خط لوله که شاید نتواند جریان پرفشار را تحمّل کند.
نفت خام را باید به سرعت از ساحل پاک کرد، چراکه فرآوردههای فرّارِ ناشی از آن بهسرعت تبخیر شده و درنتیجه لایههای ضخیمی از قیر در سواحل سوریه بر جای خواهند گذاشت که بر حیات آبزیان و خاکهای ساحلی تأثیر میگذارند، ازجمله زندگی حیواناتی مثل پرندگان از آلودگیهای نفتی آسیب خواهد دید.
درمجموع، تحلیل منابع آزاد اطلاعات نشان میدهد که حمله به خطوط لولهی نفتی در SBMهای بانیاس همچنان محیط زیست دریایی در ساحل سوریه را آلوده میکند. تعمیرات اعلام شده پس از حادثهی 22 ژوئن، ظاهراً چندان مؤثر نبودهاند، چراکه کماکان آلودگیهایی در تصاویر ماهوارهای Planet Labs و Sentinel 2 ESA دیده میشود.
جمعبندی:
در حال حاضر حجم این آلودگی معلوم نیست، اما گزارشها – اگر درست باشند – حاکی از این است که آب، نفت خام یا دیگر فرآوردههای نفتی را تا فاصلهی 100 کیلومتری ساحل برده است.
پس از 22 ژوئن، در چند مرتبه تحویل نفت ایران در اسکلههای SBM بانیاس، آلودگیهای تازهای در تصاویر ماهوارهای مشاهده شدهاند که از احتمال تعمیر ناموفق خطوط لوله خبر میدهند. (به نظر میرسد مقصر اصلی این آلودگی را باید مهاجمان و معارضانی داستن که خط لوله را هدف قرار دادند و منفجر کردند.)
این اتفاق بر اهمیت پیامدهای احتمالیِ هدف گرفتن زیرساختهای نفتی و آلودگی دریایی ناشی از آن تأکید میکند. پیامد ثانویهی این اتفاق، عدم دسترسی مردم سوریه به سوخت برای گرمایش و پختوپز است که منجر به استفاده از منابع سوخت جایگزین، و درنتیجه جنگلزدایی و افزایش پالایش موقتی نفت در سوریه شده است. با توجه به تنشهای فعلی در دیرالزور میان ارتش سوریه، نیروهای دموکراتیک سوری، گروههای محلّی و دیگر گروههای مسلّح بر سر تولید نفت، تهدید روزافزون ترکیه برای میادین نفتی در شمال شرقی سوریه، و سیاستهای منطقهای نفت پیرامون واردات نفت از ایران، سوریه احتمالاً بیشتر از این با رویدادهای اینچنینی و آلودگی ناشی از نزاع بر سر منابع نفتی مواجه خواهد شد.
مترجم: ر.سپهر
پینوشتها:
[1] Baniyas
[2] نوعی صدف که این نوع مینهای مغناطیسی شبیه آنها هستند.[3] barrels per day
[4] the Syrian Democratic Forces
[5] Single Buoy Mooring
[6] European Space Agency